Opis projektu

Prace Laboratorium Filhelleńskiego zapoczątkował projekt dotyczący filhellenizmu w romantyzmie polskim na tle tendencji literatury i kultury Europy w XIX wieku: „Filhellenizm romantyków – specyfika polska i konteksty europejskie (słowiańskie i zachodnie)” (grant KBN/MNSzW – 1 H01C 05330, realizacja – l. 2006–2009, Ośrodek Badań nad Tradycją Antyczną w Polsce i w Europie Środkowo-Wschodniej UW/ Instytut Badań Interdyscyplinarnych UW).

W projekcie brali udział badacze z IBI UW (poprzednio OBTA UW) oraz innych ośrodków uniwersyteckich, zwłaszcza UMK, UAM, UŚl, UwB, PAP, UJ, UG:  prof. Maria Kalinowska (UMK/UW) – kierownik projektu;  prof. Jerzy Axer (UW); dr hab. Małgorzata Borowska, prof. UW (UW); dr hab. Jarosław Ławski, prof. UwB; prof. Elżbieta Wesołowska (UAM); dr hab. Michał Kuziak (PAP); dr Joanna Wnuczyńska – sekretarz zespołu; dr Urszula Cierniak (AJD Częstochowa); dr Piotr Chomik (UwB); dr Mirosław Kruk (UG /Muz. Nar. Kraków); mgr Marcin Bajko; mgr Karolina Berezowska (UW); mgr Maciej Junkiert (UAM); dr Przemysław Kaniecki (UMK); dr Przemysław Kordos (UW); mgr Krzysztof Korotkich (UwB); dr Jacek Raszewski (UW) oraz inne osoby z różnych uczelni zapraszane do współpracy.

Prace zespołu są kontynuacją wcześniejszych, międzyuczelnianych i interdyscyplinarnych badań prowadzonych również w OBTA, dotyczących recepcji dziedzictwa antycznego w nowożytnej Europie: „Antyk romantyków – model europejski i wariant polski” (1997-2000, grant zespołowy KBN – 1 H01 047 12, Ośrodek Badań nad Tradycją Antyczną w Polsce i w Europie Środkowo-Wschodniej UW); „Przekształcenia antycznych mitów, tematów i symboli w literaturze i sztuce romantyzmu i modernizmu” (2001–2004, grant zespołowy KBN – 5 H01C 03421, Ośrodek Badań nad Tradycją Antyczną w Polsce i w Europie Środkowo-Wschodniej UW).

Projekt stanowił pierwszą w polskich badaniach humanistycznych próbę monograficznego ujęcia filhellenizmu jako elementu XIX-wiecznej kultury polskiej oraz środkowo- i wschodnioeuropejskiej, zwłaszcza słowiańskiej. Dotychczasowe prace na temat filhellenizmu w Polsce – cenne i ważne – pisane były najczęściej z jednej, wybranej perspektywy: zwłaszcza filologii klasycznej, kultury nowogreckiej czy historii literatury polskiej. Naszym celem, realizowanym w projekcie i dotąd dla nas istotnym, jest:

1. ujęcie filhellenizmu w jego różnych aspektach: politycznym, społecznym, obyczajowym, kulturalnym, a przede wszystkim historycznoliterackim;
2. całościowe badanie filhellenizmu jako składnika polskiej kultury XIX wieku, a nie tylko elementu przejętego mechanicznie z Zachodu Europy. Chcemy zbadać interferencje filhellenizmu dziewiętnastowiecznego z kulturą romantyzmu polskiego, czyli spróbować odpowiedzieć na pytanie, jak wieloreligijność i wielonarodowość kultury polskiej XIX wieku wpływała na kształt polskiego filhellenizmu, a także jak filhellenizm funkcjonował w tej kulturze i jak ją kształtował? Jaki kształt kultura polska nadała filhellenizmowi, który był zjawiskiem ogólnoeuropejskim, i jak filhellenizm stawał się częścią polskiej kultury romantycznej?

Kontekstem dla tych prac są następujące zagadnienia:

• relacja między filhellenizmem a hellenizmem rozumianym jako fascynacja kulturą antycznej Grecji,
• ale także – i to jest nowość programu – szersza refleksja nad sposobem, w jaki filhellenizm, tradycyjnie uważany za “produkt” kultury zachodniej spotyka się (zderza? współbrzmi?) z wpływami bizantyńskimi w dziewiętnastowiecznej kulturze polskiej, (zwłaszcza obszarów pogranicza dawnej Rzeczypospolitej),
• relacja między filhellenizmem a polskimi romantycznymi koncepcjami Słowiańszczyzny (wschodniej, zachodniej, południowej), zwłaszcza w twórczości i myśli Mickiewicza, Słowackiego i Norwida,
• relacje, w jakie wchodzi filhellenizm z polskimi dążeniami niepodległościowymi, a zwłaszcza ich obrazem w literaturze romantyzmu.

Projekt składał się z czterech części o odmiennym charakterze badawczym, zwłaszcza metodologicznym (choć oczywiście między nimi zachodzą wzajemne relacje). Te cztery elementy projektu wyznaczają również etapy jego realizacji i dalsze prace Laboratorium:

Część I 
Zebranie dokumentacji dotyczącej poszczególnych zadań badawczych (m.in. udziału Polaków w europejskich przedsięwzięciach filhelleńskich, polskich podróży w XIX wieku do Grecji, łącznie z relacjami z tych podróży, relacji z greckich walk niepodległościowych w prasie polskiej trzech zaborów, ze szczególnym uwzględnieniem Wilna i środowiska uniwersyteckiego, literatury popularnej dotyczącej greckich walk niepodległościowych kształtujących wyobrażenia tych walk wśród romantyków polskich, społeczności greckich na kresach wschodnich dawnej Rzeczypospolitej i ich kontaktów z Polakami, polskich tłumaczeń ludowych pieśni nowogreckich, ich wydań oraz społecznego obiegu, europejskiego ruchu solidarności z polskimi emigrantami popowstaniowymi i jego filiacji z ruchem filhelleńskim.

Część II 
W kręgu historii idei – rozróżnienia terminologiczne i problemowe 1. Specyfika kulturowa i polityczna filhellenizmów europejskich (zwłaszcza warianty: niemiecki, francuski, angielski, rosyjski i szerzej – słowiański) jako punkt wyjścia do rozważań nad specyfiką polskiego filhellenizmu. 2. Hellenizm i filhellenizm a zagadnienie tożsamości narodowej i kulturowej narodów europejskich w XIX wieku (wariant łaciński i bizantyński). 3. Hellenizm, filhellenizm, bizantyńskość w kulturze dziewiętnastowiecznej Polski (w kontekście kultur słowiańskich).

Część III
W kręgu historii literatury i sztuki oraz narodowej wyobraźni. Analizy i interpretacje 1. Monograficzne ujęcie filhellenizmu w wileńskim środowisku uniwersyteckim (działalność Grodka, krąg filomacki, prasa). 2. Mickiewicza rozumienie obrzędu dziadów z związku z greckimi – archaicznymi obrzędami uczty kozła: źródła etnologiczne i historycznoliterackie tej wizji (wileński krąg badań neohelleńskich). 3. Mickiewicza i Słowackiego koncepcje Słowiańszczyzny a ich stosunek do hellenizmu i filhellenizmu. 4. Słowackiego Podróż z Neapolu do Ziemi Świętej a romantyczne podróżopisarstwo po Grecji (wątki filhelleńskie). 5. Słowacki w kręgu prawosławia (obraz i wpływy prawosławia w twórczości poety – między odrzuceniem a przyswojeniem). 6. Grecja i Bizancjum wobec Orientu i islamu w poetyce romantycznej powieści poetyckiej (wariant byronowski i wariant polski). 7. Filhellenizm i polska recepcja pieśni nowogreckich a interferencje literacko – kulturalne polsko – greckie, ze szczególnym uwzględnieniem twórczości Dunin-Borkowskiego (pytanie o sposób przyswojenia poetyki i wątków pieśni nowogreckich przez literaturę polską i wpływy polskie w tłumaczeniach pieśni nowogreckich). 8. Bohaterowie kultury i historii nowogreckiej w polskiej powieści XIX wieku – rekonesans (m.in. Botzaris,Ypsilantis). 9. Filhellenizm jako maska dla polskich problemów niepodległościowych (w kręgu motywów literackich).. 10. Filhellenizm, hellenizm, bizantyńskość w twórczości Norwida. Próba ujęcia monograficznego stosunku Norwida do filhellenizmu, ze szczególnym uwzględnieniem miejsca Grecji w historiozofii Norwida. 11. Grecja w koncepcjach historiozoficznych i estetycznych polskich romantyków (z uwzględnieniem relacji między kulturą grecką a kulturą rzymską).

Część IV
Dwudziestowieczne kontynuacje i reperkusje filhellenizmu XIX wieku 1. Polska podróż grecka w XX wieku w tradycja dziewiętnastowieczna podróży do Grecji (wątki, motywy, konwencje). 2. Dwudziestowieczne powroty do Grecji w kulturze filmowej Europy Zachodniej (polska i zachodnioeuropejska recepcja filmów z wątkami nawiązującymi do dziewiętnastowiecznego filhellenizmu, filmów-adaptacji dzieł antycznych i współczesnych tekstów greckiej literatury). 3. Taniec i obrzęd antyczny jako element dwudziestowiecznych powrotów do kultury greckiej.

Konferencje i seminaria
W ramach prac zespołu badawczego odbywają się konferencje i seminaria otwarte dla pracowników naukowych, doktorantów i studentów – tak członków zespołu, jak i spoza zespołu.

W ramach projektu filhelleńskiego przygotowano kilkanaście konferencji i seminariów, w których uczestniczyli badacze z różnych ośrodków z kraju i zagranicy.