Jan Kalwin w Polsce Wiesława Mincera to dzieło wyjątkowe, owoc wieloletnich studiów Autora nad polonikami dotyczącymi Jana Kalwina. Taka bibliografia adnotowana może stanowić punkt wyjścia do wielu szczegółowych prac, dotyczących polskiej recepcji myśli Kalwina i oddziaływania jego wyjątkowego dzieła na kolejne pokolenia wyznawców różnych odłamów chrześcijaństwa, polemistów religijnych i Badaczy dziejów Reformacji.

Niech mi wolno będzie podać tylko jeden przykład. Listy Kalwina do polskiego króla i polskich możnowładców mogą stanowić punkt wyjścia do refleksji nad powstaniem i kryzysem polskiego kościoła reformowanego oraz związkami zagranicznych reformatorów z Polską. Pierwszym świadectwem kontaktów Kalwina z Polską jest przedmowa do jego komentarza do Listu do Hebrajczyków z 23 maja 1549 roku. W przedmowie tej Kalwin dedykuje komentarz królowi Zygmuntowi Augustowi. Przypomina, że Johann Eck (jak wiemy – czołowy apologeta katolicki i polemista Lutra) dedykował swą książkę o mszy świętej ojcu króla, Zygmuntowi Staremu. Dowodzi, że używane przez Ecka pojęcie ofiary jest jawnie sprzeczne z kapłaństwem Chrystusa. Kalwin dowodzi też w swym komentarzu, że List do Hebrajczyków wykłada pełną naukę o odwiecznym bóstwie Chrystusa i o jego kapłaństwie. Apeluje do Zygmunta Augusta, by szerzył Reformację w Polsce. Ta dedykacja ma zatem wymiar symboliczny – Zygmunt August był od roku królem i pokładano w nim wielkie nadzieje związane z jego rzekomą życzliwością wobec reform chrześcijaństwa. W tym samym czasie powstawały dzieła Andrzeja Frycza Modrzewskiego związane z rozmowami toczonymi przy stole Stanisława Hozjusza, trwał Sobór Trydencki – oto ważne konteksty tych tekstów Kalwina.

Kolejny etap kontaktów Kalwina z Polską to lata 1555–1559. W grudniu 1555 Kalwin wysłał do Polski aż dziewięć listów na prośbę Franciszka Lismanina, który już wtedy znajdował się pod wpływem nauk Kalwina i co ciekawe przez pewien okres czytał dwa razy w tygodniu Zygmuntowi Augustowi fragmenty Institutio. W tych dziewięciu listach Kalwin wzywa do rozpowszechniania Reformacji w Polsce, zwłaszcza stworzenia nowego przekładu Biblii na Polski i ustanowienia uczelni, która by kształciła przyszłych ministrów. Ciekawa jest też trwająca kilka lat korespondencja Kalwina z Janem Tarnowskim, który stara się uświadomić Kalwinowi, że wprowadzanie Reformacji w Polsce prowadziłoby do niepokojów. Jeszcze bardziej interesująca wydaje się korespondencja genewskiego reformatora z Jakubem Uchańskim, planującym wprowadzenie w swej diecezji reform, które byłyby bliskie ideom Reformacji – komunii pod dwiema postaciami, języka polskiego w liturgii czy zniesienia celibatu. Mimo zachęt Kalwina zawartych w tej korespondencji biskup, jak wiemy, zaniechał później tych planów.

Trzeci wreszcie etap kontaktów Kalwina z Polską to intensywna korespondencja związana ze sporami antytrynitarskimi, które stanowiły zagrożenie dla istnienia kościoła reformowanego. Szczególnie interesujące są dwa listy skierowane przeciw Franciszkowi Stankarowi z lat 1560 i 1561 oraz list polemizujący z Jakubem Sylwiuszem, w którym to liście Kalwin zapowiadał swój kilkustronicowy traktat Brevis admonitio ad fratres Polonos. Bronił w nim stanowczo dogmatu Trójcy Świętej przeciw poglądom Blandraty i Stankara, ktorych nazywa oszustami i zarzuca im diabelską przebiegłość.

Te trzy grupy tekstów Kalwina mogłyby stanowić swoiste „case studies”, znakomite źródłowe przykłady, na podstawie których można by pokazać rodzenie się Reformacji w Polsce w ścisłym związku z reformatorami europejskimi (w tym wypadku z Kalwinem). Co ciekawe, jak widać z powyższych przykładów, w listach tych pojawia się cały szereg problemów charakterystycznych dla powstawania wspólnoty reformowanej zaatakowanej już w drugiej połowie lat pięćdziesiątych przez teologów antytrynitarskich. Ten kryzys przełomu lat pięćdziesiątych i sześćdziesiątych miał wielki wpływ na dalszy rozwój kościoła reformowanego w Polsce, osłabienie wspólnoty reformowanej i rozwój zboru braci polskich. Przykład listów Kalwina może wskazać na dwa aspekty problemu – ścisłe związki genezy antytrynitaryzmu z kalwinizmem (co jest oczywiste, ale w dotychczasowych opracowaniach nie podkreślano mocno tej relacji) oraz przyczynę osłabienia kościoła reformowanego w Polsce od lat sześćdziesiątych XVI wieku, gdy toczył on równolegle spory z przedstawicielami różnych grup wyznaniowych.

To tylko jeden z dziesiątków możliwych przykładów na to, jak ważne są kalwińskie polonica. Bibliografia opracowana przez Wiesława Mincera może stanowić inspirację do wielu prac na temat związków Kalwina z Polską i polskiego kalwinizmu. Zachęcam zatem badaczy i miłośników literatury dawnej do lektury tego wyjątkowego dzieła, zwłaszcza że nie było dotąd na polskim rynku wydawniczym takiego przewodnika, w którym przedstawiono by opisaną z autopsji zawartość kilkuset druków – od XVI do XXI wieku – dotyczących życia i twórczości Jana Kalwina.

prof. Piotr Wilczek, Przedmowa